Odakle uzrečice “Duće la Đoda” i „Đoda va šći”

Nakon iscrpne monografije Krivelja, pokušaćemo da Vam približimo sve ono što budemo smatrali da zavređuje Vašu pažnju, a tiče se Krivelja i Kriveljana. Tako Vam ovoga puta prenosimo,zahvaljujući Borskoj bibljioteci i gospodinu Staniši Milosavljeviću, odakle u Krivelju potiče uzrečica “Duće la Đoda” (idi kod Đode) ili “Đoda va šći” (Đoda bi ga znao), a takođe odakle naziv za mesto zvano “La šanc” koje se nalazi u rejonu Cerovo neposredno blizu brda “Čoka ku rugu” i “Kupinovo”, prema tromeđi Krivelj - Laznica - Vlaole. Šta se sve događalo na mestu zvanom “La šanc” pročitajte u sledećem tekstu:

 

200 godina od Prvog srpskog ustanka u Timočkoj krajini

Staniša Milosavljević

Srbija ove godine obeležava dvestogodišnjicu Prvog srpskog ustanka, pa i Timočka krajina, rubni deo današnje Srbije (iako je tek 1833. godine, narodnim ustankom Krajinaca, Crnorečana, Timočana i Svrljižana, uz pomoć vojske kneza Miloša iz Beogradskog pašaluka, oslobođena turskog ropstva i pripojena matici), može sa pravom da proslavi ovaj veliki jubilej.
U literaturi se vojevanja u Timočkoj krajini tokom Prvog srpskog ustanka vezuju za zapise Vuka Stefanovića Karadžića, koji je u tom periodu boravio u Kladovu i Negotinu. Vuk govori o zahtevu Hajduk-Veljka Petrovića da mu se dozvoli povratak u svoj kraj, Crnu reku, radi podizanja ustanka, a sve to Karadžić datira u 1807. godinu, dakle, po oslobađanju Beograda.1 Ozbiljni istraživači, poput akademika Vladimira Stojančevića, ovakvo Vukovo datiranje stavljaju pod sumnju, budući da je tekst napisan dosta kasnije (objavljen u Danici 1826. godine), dokazujući da se Veljkov dolazak u Krajinu odigrao čak godinu dana ranije.2
Ne treba ovde zbog zabune prilikom određivanja vremena otpočinjanja sukoba u Crnoj reci ni braniti ni napadati Vuka, već prihvatiti argumentovanu postavku naučnih velikana, kakav je van svake sumnje akademik Vladimir Stojančević. Međutim, ni u kom slučaju ne treba olako preći preko tvrdnje Vuka Stefanovića Karadžića da „ponajviše ondašnji sovjetnika srpski niti su znali što je Krivi Vir, ni Crna rijeka, niti su tije imena prije čuli do od njega”.3 Većina sovjetnika i vođa ustanka je morala znati za postojanje Crne reke, jer je jedan broj ustanika činio i narod Crne reke. Kada je početkom 1805. godine, na Sv. Savu, vojvoda Milenko Stojković zauzeo Poreč, Petar Dobrnjac, Stevan Sinđelić, Ilija Stošić, Paulj Matejić, Ilija Barjaktarević i crnorečki knez Milisav Đorđević su pošli na Paraćin.4 U bici na Ivankovcu, već 1805. godine, kada je do nogu potučena turska carska vojska pod vođstvom oholog novopostavljenog Beogradskog vezira Hafiz-paše, Crnorečane predvodi knez Milisav Đorđević iz Lasova (rođen u selu Suhotnoj, doseljen u Lasovo, od svojih seljaka izabran za kmeta, bio u krdžalijama kod Pazvan-oglua te ga je ovaj proglasio crnorečkim knezom).5 Pazvan-oglu se odmetnuo od sultana, uzdrmao Portu, te je na silu priznat za vidinskog pašu, a za njegovu teritoriju se znalo, budući da se graniči sa Beogradskim pašalukom.
Ovakvo postavljanje problema: greška u datiranju prelaska Hajduk-Veljka iz Beogradskog pašaluka i sumnjivo neznanje sovjetnika i ostalih vođa ustanka za postojanje Crne reke, već dovoljno govori da treba nešto više reći o počecima ustanka u ovom kraju. Posebno treba ukazati na vezu susednih krajeva (Crne reke, Homolja i Resave), a sve to kroz događaje i sudbinu ljudi o kojima se, van svake sumnje, nedovoljno zna.
Odmah treba reći da se u Timočkoj krajini ili njenom okruženju, zbog geostrateškog položaja i blizine vidinske armije, odigralo nekoliko velikih bitaka, od kojih treba pomenuti boj na Ivankovcu (1805) bitku na Dživdžibari (1806), Štubiku i Malajnici (1807). Carigradskim drumom se od Vidina do Beograda najlakše stizalo dolinom Morave, preko Niša, ali su izgradnjom čuvenog Deligrada Srbi zaprečili prolaz, te je turska vojska koristila druge pravce. Jedan od njih je išao kroz Crnu reku, preko Vražogrnca, i račvao se kod Rtnja prema Paraćinu i ka Ražnju, čime se izbegavao Deligrad. Prema Beogradu se iz Vidina, takođe, moglo ići preko Požarevca, mada se prolazilo kroz Gornjačku klisuru, pogodnu za zatvaranje prolaza. Međutim, za naše prilike je najvažnije, a to u postojećoj literaturi nije, čini se, sa dovoljnom pažnjom obrađeno, da je najkraća veza prema Beogradskom pašaluku postojala preko Krivelja, odakle se put račvao prema Paraćinu (preko Resave, mimoilazeći klisuru Čestobrodica), dok je drugi krak puta išao prema Požarevcu, zaobilazeći Gornjačku klisuru. Pored toga, od Krivelja je dolinom Porečke reke vodio najkraći put prema Dunavu.
Ovakav položaj Krivelja je uslovio da se posle propasti na Čegru, 1809. godine, kada je, na današnjem mestu La Šan’c, na sat i po hoda udaljenom od Krivelja, organizuje odbrana radi zaštite nejači koja se kretala prema Poreču. No, pogledajmo kako se razvijao ustanak u ovim krajevima i ko su bili predvodnici slobodarskih stremljenja Timočana.
Ubrzo po dolasku u Crnu reku i prvih bojeva sa Turcima u Podgorcu i Vrbovcu, Sovjet i Karađorđe imenuju Hajduk-Veljka Petrovića za ustaničkog vojvodu, jedinog u Timočkoj krajini.6 I iz ovoga se vidi da je Vuk pogrešno datirao Veljkov dolazak u Crnu reku, jer je Karađorđe posle bitke na Malajnici, 1807. godine, imenovao Veljka Petrovića za vojvodu banjskog. Vožd Karađorđe u isto vreme Milisava Đorđevića postavlja za kneza nad Crnorečkom nahijom, a popa Radosava Živanovića, Petra Đorđevića Džodu i Dragana Papazoglua za njegove doglavnike.7 Odmah se vidi da je Hajduk Veljko, mlad i do ustanka nepoznat, mada ga neki vide u Orašcu kod dogovora oko podizanja bune, po starešinstvu još prilikom prelaska u Crnu reku iznad Milisava Đorđevića, crnorečkog kneza još iz predustaničkog perioda. Razloge tome treba tražiti u vanrednim ratnim uslovima, te zvanja dobijena u vreme vladavine Turaka nisu uvek uvažavana od strane vođa ustanika, Karađorđa posebno.
Milisava Đorđevića će Karađorđe, vršeći reorganizaciju državne uprave nad Zaječarskom nahijom, koju neki nazivaju knežinom ili vojnom komandom, januara 1811. godine postaviti za vojvodu zaječarskog, a Petra Đorđevića Džodu za vojvodu vražogrnačkog.8 Ova dvojica istaknutih ustaničkih vođa su od 1807. podređeni Hajduk-Veljku Petroviću. Od 1811. godine vojvoda Milisav i vojvoda Džoda sa vojvodskim diplomama u kojima su jasno naznačena sela u njihovoj nadležnosti, komanduju teritorijom sadašnje zaječarske i borske opštine. Posle propasti na Čegru, Karađorđe je zbog nekih pritužbi (izbegavanje borbe na niškom bojištu), pozvao Veljka krajem 1809. godine da se opravda pred Sovjetom, a ovaj, ne čekajući presudu, pobegne Milenku Stojkoviću u Poreč. Veljka vožd Karađorđe, septembra 1810. godine, posle iskazane hrabrosti u borbi protiv Turaka, na molbu ruskog generala Orurka, potvrđuje za vojvodu banjskog.
Petar Đorđević Džoda, hajduk, pa ustanik od prvih sukoba sa Turcima, pratilac i sa Papazogluom prvi megdandžija i bimbaša Hajduk-Veljka Petrovića, komandant vražogrnačkog šanca od 1807. godine, pa vojvoda vražogrnački od 1811. godine, postaje najpoznatija ličnost iz tog perioda, ako se posmatra teritorija današnje borske opštine. Dok je na jednoj strani stvaran mit Hajduk-Veljka Petrovića, čiji neobuzdani temperament i nerazumnu hrabrost (uvek na čelu svojih bećara i kada je postao vojvoda) niko ne dovodi u pitanje, tako je na drugoj strani, zahvaljujući ponajviše Vuku Stefanoviću Karadžiću9 i Simi Milutinoviću Sarajliji,10 došlo do omalovažavanja ličnosti Petra Đorđevića Džode. Zamera se vojvodi vražogrnačkom ubistvo svog pobratima Papazoglua, čuvenog junaka; tereti se da nije pomogao Hajduk-Veljku prilikom odbrane Negotina. Oni navode da su Crnorečani u dva navrata podizali čitave male bune protiv svog vojvode. Lični je stav autora ovog teksta, da mu je ponajviše zamereno zbog sukoba sa Hajduk-Veljkom. Vratimo se, dakle, u period od 1807. do 1811. godine, kada je Džoda bio bimbaša i komandovao vražogrnačkim šancem.
Vražogrnac zauzima važan strateški položaj. Tu se u periodu srpskog ustanka i kasnije ukrštaju saobraćajnice prema Vlaškoj (preko Negotina), ka Bugarskoj (prema Vidinu), Nišu (preko Gurgusovca, današnjeg Knjaževca) i Beogradu (preko Paraćina).11 Smatra se da je Ilija Stošić (komandovao Homoljcima u boju na Ivankovcu) prvi iskopao šanac u ovom selu. Petar Dobrnjac ga postavlja za buljubašu Homolja. Podigao je šanac nedaleko od Žagubice i sprečavao tursku vojsku da iz Timočke krajine i Crne reke pređe preko Homolja u Požarevac. Taj šanac se zvao „Stošićeva straža”. Karađorđe ga imenuje za vojvodu i naređuje mu da kod sela Vražogrnca iskopa šanac i organizuje otpor Turcima.12 Kasnije je Veljko iskopao još jedan, a svog bimbašu ostavio da komanduje i sprečava prodor Turaka iz Vidina. Odmah treba reći da šančevi u Vražogrncu, dok ih je čuvao Petar Đorđević Džoda, nisu bili zauzeti. I u oskudnim podacima, na osnovu opšte ili povremene mobilizacije, može se pretpostaviti da su ljudi iz ovih krajeva bili dobri borci, raspoređivani gde je bilo neophodno, pa i u vražogrnački šanac.
Posle propasti na Čegru nastaju najteži trenuci od početka ustanka. Srbi nisu imali ovakve gubitke ni u najtežim bitkama i umesto da osvoje Niš, kako su planirali, i spoje se sa Crnogorcima, prodru do Bosne i otisnu se prema Vidinu (iako je sam Karađorđe bio protiv razbuktavanja borbe na svim stranama), zbog svoje nesloge prave grešku, koju i da hoće, saveznička Rusija ne može ispraviti.13 Petar Đorđević Džoda, bez vesti šta se dešava na ostalim linijama fronta, saznavši za poraz na Čegru, i, nakon voždove zapovesti da se vojska kneza Milisava Đorđevića uputi prema Moravi, donosi odluku da bez borbe napusti Vražogrnac. Deo stanovništva ide sa vojskom, neki beže u Resavu, gde se i nastanjuju.14 Sa strateške strane ne može se zameriti bimbaši Džodi za ovakav postupak, jer utvrđuje šanac kod Krivelja. Nejač kreće prema Poreču, te taj šanac na sat i po hoda od Krivelja15 popunjava svojim ljudima i meštanima sela. Može se pretpostaviti da je iz vražogrnačkog šanca premestio i topove. Svojom hrabrošću i čvrstom rukom uspeva da u trenutku opšteg srpskog rasula jedini pruži organizovani otpor Turcima (po nekim izvorima radi se o dvomesečnoj opsadi šanca). Džodina komanda kod Krivelja bila je zapažena i činjenica je da, po povlačenju Turaka, krajem te 1809. godine, nastavlja da komanduje vražogrnačkim šancem, a već pomenutom odlukom iz 1811. godine biva postavljen za vojvodu .
Poznata je netrpeljivost, pa i neprijateljstvo ranijih prijatelja Hajduk-Veljka i Petra Džode, a smatra se da je sve započelo Džodinim imenovanjem za vojvodu, što oholi Veljko nije mogao da podnese. Javno je iskazivao prezir prema Džodi, a ovaj mu nije ostajao dužan, mrzeći ga do te mere da se sukob dvojice nekadašnjih prijatelja preneo i na njihove vojske. Postoji predanje da je Džoda pucao topom na Veljka kada je ovaj prolazio kraj Vražogrnca. U svakom slučaju, nije poznato da je neko drugi otvoreno iskazivao neprijateljstvo prema Hajduk-Veljku Petroviću.
Protiv Džode su Crnorečani, nezadovoljni njegovim ponašanjem na mestu vojvode u Vražogrncu, novembra 1812. godine i juna 1813. godine podizali bune. U prvoj buni su učestvovali narodni prvaci: Dulkan iz Bora, Jovan iz Brestovca, Stojan iz Oštrelja (tadašnjeg Novog Sela), Dobra iz Zvezdana i Zdravko iz Rgotine. Drugu bunu je poveo čuveni pop Živan Svilenović iz Vražogrnca. Sovjet je navedene narodne prvake, predvodnike prve bune, pozvao u Beograd i ispitivao o Džodinom ponašanju, ali ni tada ni posle druge bune vojvoda vražogrnački nije smenjen sa svog položaja. Treba reći da su se takve pritužbe podnosile i protiv mnogih drugih vojvoda, i to zbog iskorišćavanja sirotinje kulučenjem na imanjima vođa, kupovina napuštenih imanja i drugih vrednosti, kažnjavanja, nasrtanje na čast žena… Interesantno je da, iako je bio nepopularan u Vražogrncu (ne zalazeći u razloge za to), narodno predanje u Krivelju pominje Džodu u pozitivnom značenju. I dan-danas stari ljudi u Krivelju kažu „Duće la Đoda” (idi, ako hoćeš, i kod Đode) ili „Đoda va šći” (Đoda bi ga znao).16 Uostalom, u naredbi vojnog popečitelja Praviteljstvujuščega Sovjeta Srbije vidi se da su se naporedo upotrebljavali i jedan i drugi naziv za istu osobu: Ćoda – Džoda.17
O Džodinom poreklu ima više tvrdnji, a istražujući Resavu od 1907. do 1926. godine Stanoje Mijatović je nepobitno utvrdio: „Ćordalovići slave Sv. Nikolu, doselili se sa Kosova, sa šest buljuka ovaca (od njih je bio Petar Đorđević – Džoda, vojvoda crnorečki).18 Ovde se za Džodu kaže da je vojvoda crnorečki, a tako ga nazivaju i neki drugi izvori,19 a pominje se i kao vojvoda ražanjski.20
Ni Džodina smrt nije bez vela tajni. Po slomu Prvog srpskog ustanka, napustivši bez borbe sa vojskom šanac u Vražogrncu, jer su Turci sa više strana prodrli u Srbiju, Džoda beži preko Dunava. Po nekim izvorima, ostao je u Austriji, drugi tvrde da se vratio u Srbiju, te da mu se gubi svaki trag, treći kažu da su ga Turci ubili u nekoj pećini blizu Strmostena… Najverovatnije da je ubijen i bačen u „bizdanju” (vertikalna pećina), nedaleko od Strmostena, koja je po tome prozvana Džodina rupa.21
Nema, dakle, nikakve sumnje da je Petar Đorđević Džoda najpoznatija ličnost ovog kraja iz perioda Prvog srpskog ustanka, budući da je hajdukovao u ovim predelima, učestvovao u svim većim bojevima do oslobađanja Beograda, organizovao odbranu Krivelja, čuvanjem vražogrnačkog šanca kontrolisao ovu važnu saobraćajnicu, tako da zaslužuje da mu se na odgovarajući način oda zasluženo poštovanje. Svojim istraživanjima tokom rada na romanu Džoda, pokušao sam, kao i ovim tekstom, da dam svoj skromni prilog tom cilju.
NAPOMENE:
1. Vuk Karadžić, Skupljeni istorijski i etnografski spisi, Beograd 1898, str. 217.
2. Dr Vladimir Stojančević, Iz istorijske prošlosti istočne Srbije (1804–1833), Zaječar 1983, str. 17–20.
3. Vuk Karadžić, nav. delo, str. 218.
4. Milenko Vukićević, Karađorđe II, Beograd 1912, str. 356–357.
5. Dr Tihomir Stanojević, Hajduk Veljko Petrović, Negotin 1998, str. 17.
6. Vuk Karadžić, Životi srpskih vojvoda, Beograd 1967, str. 43.
7. Dragoljub Jovanović, „Crna reka”, u: Glasnik SUD, knj. 54, str. 223.
8. Dragoljub Jovanović, nav. delo, str. 221.
9. Iako Vuk ne pokušava da negira optužbe na račun vojvode Veljka Petrović (ovakve i slične optužbe su se odnosile i na druge srpske starešine), ne propušta priliku da kaže da se Veljko „često srdio što đekoje male vojvodice, koje su svoja vojvodstva manjom rabrošću ili novcima i s lažama dobili (kao npr. Džoda vražogrnački, Jova Porečki, Živko Kladovski, Milisav Zaječarski), imaju ime i čest kao i on…”
10. Sima Milutinović Sarajlija, Serbijanka, Beograd 1993, str. 326–332.
11. Sergije Kalčić, Vražogrnac II, Zaječar 1991, str. 5.
12. Milan Đ. Milićević, Pomenik, Beograd 1888, str. 694–696.
13. Dunav se izlio i prelazak Rusa je tekao sporo, što su Turci iskoristili da pregrupišu svoje snage prema Nišu. Rusi su oklevali i zbog rata sa Austrijom. Tek zajedno sa Rusima, Srbi su započeli potiskivanje Turaka iz Srbije.
14. Sergije Kalčić, nav. delo, str. 15.
15. Mesto danas nosi toponim La Šan’c i nalazi se između sela Krivelja i Vlaola.
16. Kazivanje Vidoja Nestorovića (rođenog 1945. godine) iz Krivelja.
17. Sergije Kalčić, nav. delo, str. 27.
18. Stanoje Mijatović, Resava, SEZ XLVI, knj. 26, str. 234.
19. Konstantin Nenadović, Život i delo velikog Đorđa Petrovića Karađorđa, knj. II, Beč 1884, str. LVI
20. Velibor Berko Savić, Karađorđe, dokumenti 1–3, 1988, str. 496.
21. Tokom Drugog svetskog rata, u blizini, kod mesta zvanog Javor, bio je četnički štab. Više osoba je ubijeno i bačeno u Džodinu rupu.

Tweet